Tuğgeneral Ziya Yer Gök Paşanın 1950 yılına kadar gelen ve bin sekizyüz sayfa tutan anılarının kısa bir özeti ilk kez emekli öğretmen Osman İlker tarafından yayınlandı ( İlker, 1992). Sayın İlker’le ilk kez Aydın'da yayın yapan ve ortak yazarlık yaptığımız yerel bir gazetede tanıştık. Zamanla dostluğumuz gelişti. Osman Bey Ziya Paşa'nın kendi el yazısıyla yazdığı içinde çok iyi çizimlerin de bulunduğu anılarını bir tarihçi olarak yayımlamam için bana verdi. Ben de anıların yayımlanması için ailesinden izin alınması gerektiğini kendisine bildirdim. Ziya Yergök Paşa'nın oğlu Dr. Nurullah Yergök Bey'den izin almak için Balıkesir'e gidildi ve 21 Haziran 2001 tarihinde kendisinden gerekli İzin alındı. Ziya Paşa'nın anıları pek çok açıdan diğer anılardan farklıydı. Ziya Paşa anılarında bizzat yaşadığı olaylara, durumlara bir tarihçi, asker, sosyolog ve edebiyatçı gözüyle bakıyor, olayların geçtiği coğrafyayı, bu coğrafyada yaşayan insanların sosyal ve kültürel yapılarını iyi betimleyerek analiz ediyordu. Anılar elimize geçtiğinde bir yandan anıları bilgisayara aktararak Word belgesi haline getirmeye çalıştık. Diğer yandan da anılar da geçen olgu ve olayları diğer anılar ve yayınlarla karşılaştırmaya çalıştık. Ancak bunları yaparken aradan uzunca bir süre geçti. Daha sonra bu anılar Sayın Sami Önal tarafından yayınlandı (Önal, 2005). Rahmetli Sami Önal beyefendiyi kutluyorum (Mekânı cennet olsun). Anıların ilk yayınlandığını öğrendiğim anda iki farklı duyguyu bir arada yaşadım. Uzun bir uğraş ve emekle yayımlamak için hazırladığım anıları zamanında yayımlayamayarak ıskalamıştım. Aykırı bir söylemle anıların elimde patlaması beni çok üzdü. Diğer yandan birkaç kişi hariç kimsenin çalışmamdan haberdar olmamasına rağmen anıların yayımlanması ve çok sayıda basım yapması da beni çok sevindirdi. 3 Ağustos 1914'te Osmanlı Devleti'nin seferberlik ilan ettiği esnada Ziya Paşa Alay Komutanı olduğu 83’üncü Alayla Erzurum'un Gez köyüne, Kasım 1914'te birlikleri ile Allahuekber Dağlarına doğru hareket etmiştir. Ziya Paşa'nın da dahil olduğu 22 Aralık 1914- 05 Ocak 1915 tarihleri arasında olan Sarıkamış Harekatı yapılış zamanı, askeri Lojistik ve askeri taktik yönleriyle Birinci Dünya Savaşı'nda en çok tartışılan cephelerden birisi olmuştur. Başta Ziya Bey olmak üzere savaşa katılan subayların büyük bir bölümü; Hafız Hakkı Bey tarafından hazırlanmış ve Enver Paşa tarafından uygun bulunmuş olan saldırı planının kâğıt üzerinde çok başarılı ancak uygulamada eksik olduğunu vurgulamışlardır. Savaşa katılan ve Ruslara esir düşen Hüsamettin Tugac; savaşın başında galibiyet beklediklerini ancak esir olduktan sonra Rusların savaş hazırlıklarını gördükten sonra yenilginin kaçınılmaz olduğunu vurgulamıştır. Ziya Paşa anılarında; seferberlik, Hasan Paşa'nın ordu Komutanlığı, Enver Paşa dönemi olmak üzere Sarıkamış Harekâtını üç döneme ayırmıştır. Seferberlik esnasında Hasan İzzet Paşa'nın çalışmalarını olumlu bulan Ziya Paşa, sınıf arkadaşı olan ve kendisini ordu komutanı olarak atamayan Enver Paşa'yı biraz da bu kırgınlığın etkisi ile başarısız bulmakta ve suçlamaktadır. Ziya Paşa anılarında Sarıkamış yenilgisinin sebeplerini kısaca şu alt başlıklar şeklinde özetlemiştir. Bunlar: mevsim şartlarının kötülüğü, Enver Paşa'nın ve Hafız Hakkı Paşa'nın tecrübesizliği, subayların tutum ve davranışları ile yetersizlikleri, erlerin moralinin bozulması, bölgenin ormanlık olması, Çerkez Köyün top ile tahrip edilmeden Süngü ile Alınmaya çalışılması, dağ toplarının işe yaramaması. Bu çalışmadaki amacımız 22 Aralık 1914- 5 Ocak 1914 tarihler arasında yapılan Sarıkamış harekâtını, başta savaşa katılmış olan Ziya Paşa'nın hatıralarını o döneme ait diğer anı ve eserlerle karşılaştırarak ortaya koymaktır. Çalışmada Tarama Modeli kullanılmıştır. Ayrıca Doküman İncelemesi yapılıp elde edilen dokümanlar çözümlenerek betimsel analiz yapılmıştır. Çalışmada elde edilen Bulgular karşılaştırılarak ortaya konmuştur.
I. Dünya Savaşı, Tuğgeneral Ziya Yergök Paşa, Enver Paşa, Sarıkamış Harekâtı, Hafız Hakkı.